اطلاعات تکمیلی درمورد موسیقی کردی
بهطور کلی در موسیقی ایرانی ملودیهایی در قالب هفت دستگاه ماهور، شور، نوا، همایون، سه گاه، چهارگاه و راست پنج گاه جای میگیرند.
اما غیر از هفت دستگاه معروف فوق یک دستگاه مشهور دیگر وجود دارد و آن دستگاه «اصفهان» میباشد. بسیاری از موسیقیدانان معتقدند این دستگاه بخشی از دستگاه شور است و بسیاری دیگر بر این باورند که شاخهای از همایون است. آوازهای «قهتار» کردی در همین دستگاه جای میگیرند.[نیازمند منبع] تکامل این سبک را میتوان در آثار استاد محمد ماملی دید.
در میان هفت دستگاه فوق، دستگاه شور از سایر دستگاهها وسیعتر و بزرگتر است زیرا اگر چه در سایر دستگاهها، چندین آواز دیگر جای میگیرد، اما دستگاه شور علاوه بر این خود دارای چندین «گوشه» دیگر میباشد.
این گوشهها شامل موارد زیر میباشد:
ابوعطا
بیات ترک یا بیات زند
افشاری یا هه وشار
ده شتی
بیات کرد
بسیاری از آوازهای کردی مانند کابوکی، شاییک ده گری، گول نیشان گول نیشان و اکثر آوازهای حیران در دستگاه شور جای دارند.
شیوهها و آوازها
موسیقی کردی دارای شیوهها و آوازهای مختلف است.
بند کوردی
موسیقی کردی یکی از محدود موسیقیهای ایرانی است که در آن بداهه خوانی و بداهه نوازی رایج است. بداهه خوانی یکی از سبکهای بسیار سنگین در موسیقی کردی است و لازم است هنرمند برای بداهه خوانی در سایر سبکها نیز تبحر کافی داشته باشد. هنرمندان بداهه خوان باید سالها در این زمینه فعالیت کنند و تنها با آشنایی کامل در سایر سبکهای موسیقی کردی میتوان بداهه خوانی را انجام داد. وعلاوه بر آشنایی بر وزن و ریتم موسیقی، از لحاظ درونی نیز استعداد آوازخوانی را داشته باشد تا بتواند در این سبک موفقیت لازم را کسب کند.
بیت
بیت، یکی از مهمترین مقامهای کلاسیک کردی که در جنگها، جوانمردیها و حماسهها به کار برده میشود و در ستایش خالق یکتا و پیامبر گفته شده که نام دیگر آن در موسیقی کردی «بالوره» میباشد. بالوره گویان، بی پرده و بی واهمه آوازشان را از هر قسم که باشد سر میدهند زیرا میدانند که کسی از آنان دلتنگ نمیشود. بیت خوانی مبتنی بر نغمههای کاملاً ساده و بدون رعایت وزن و قافیه است.
این آواز کردی بیشتر در مناطق مهاباد، مکریان و بوکان اجرا میشود. سوز و مقام سوز و مقام یکی دیگر از انواع شیوههای موسیقی کردی میباشد. مهمترین ویژگی این آواز کردی توجه به سوز درون، شکایت و زاری و چون با قدرت تمام صورت میگیرد به آن سوز و مقام میگویند، این آواز در اکثر مناطق کردستان وجود دارد.
سیاه چمانه
سیاه چمانه یکی دیگر از مهمترین آوازهای کردی میباشد. این آواز به شکل ده هجایی و دو مصراعی به سبک و سیاق ایرانیان کهن سروده میشود و به علت همزیستی با مسایل عرفانی رنگ و بوی جدیدی هم به خود گرفته و در پارهای مواقع به آن مقام شیخانه یا صوفیانه هم میگویند.
شمس قیس رازی در کتاب المعجم فی معاییر اشعار عجم به سیاه چمانه اشاره میکند و میگوید که این آواز مختص منطقه هورامان کردستان است. در مورد وجه تسمیه سیاه چمانه نظرهای گوناگونی وجود دارد.
اما براساس یک نظریه معروف واژه سیاه به معنای رنگ سیاه و چمان که همان جمان بوده از کلمه کردی جامه گرفته و به نام جامه سیاه درآمده و منظور کسی بوده که در موقع خواندن این آواز جامه مشکی میپوشیدهاست.
این موسیقی بیشتر در مناطق اورامان، پاوه، نودشه، نوسود، مریوان و غرب سنندج استفاده میشود.
هوره
هوره از دیگر شیوههای موسیقی کردی است که در ایلام وکرمانشاه رواج دارد. این آواز یک مقام بسیار زیباست که سوگ، ماتم، غریبی، عزاداری و حماسی را به شیوههای ملیح و متین به گوش شنونده میرساند.
حیران
یکی دیگر از آوازهای کردی حیران میباشد که از دل بیت سر درآورده و اغلب از متنی عاشقانه و پرسوز و گداز با توسل جستن به خالق یکتا، ائمه و پیامبران برخوردار است. این آواز بیشتر در مناطق مکریان و مهاباد وجود دارد.
لاووک
لاووک یا لاوژه از دیگر آوازهای کردی میباشد که از ترانههای کلاسیک کردی سرچشمه گرفته و در میان کردهای خراسان به مقامهای (لو و هی له لو شوان) خوانده میشود.
این مقام مخصوص زنان و وجه تمایز «لاووک «با» حیران» در نوع زبان شعری به کار رفته در آن میباشد. لاووک بهطور کلی به گویش زبان کردی سورانی اجرا میشود. این آواز در تمام مناطقی که به زبان کردی کرمانجی صحبت میکنند وجود دارد.
گورانی باشکوهترین و بزرگترین شیوه موسیقی کردی میباشد. این آواز عظیمترین دسته نغمات در موسیقی کردی را دارد و کهنترین بخش ادبیات موسیقی کردی را شامل میشود. در زبان عامه به تمام شیوهها و آوازهای موسیقی کردی گورانی نیز گفته میشود.
چمری
چمری نیز از آوازهای موسیقی کردی است که به پاس تجلیل از وجود باارزش از دست رفتهای اجرا میشود. این آواز به معنای شیون، عزا و نهال قامت خم شدهاست.
چمری همانند نوحهخوانی در فارسی و در مناطق مختلف ایلام و کرمانشاه طرفداران زیادی دارد. اما موسیقی کردی وسیعتر از این است که بتوان آن را در قالب آوازها یا شیوههای محدود و مشخصی گنجاند. به نوعی میتوان بیان کرد که موسیقی کردی یکی از اصیلترین و کهنترین نوع موسیقی ایرانی بیان میگردد
موسیقی کردی بازتاب غنای روحی و معنوی مردم و در عین حال تریبونی برای تفسیر مسایل عمیق جامعه میباشد. نغمههایی از قبیل مقامهای الله ویسی، کوچه باغی، صمد عسکری و ترانههای ملودیکی نیز در موسیقی کردی وجود دارند که بر اشعار هجایی و گاه عروضی استوار هستند.
اگر چه مقامها و آوازهای کردی، جزئی از موسیقی قدیمی ایران است، ولی منظور این نیست که تمام مقامها و آوازهای کردی، بدون کموکاست، در چارچوب دستگاههای سنتی ایران قرار میگیرند.
بعضی از آوازها و مقامهای کردی مانند سیاه چمانه و هوره در موسیقی کردی وجود دارند که در داخل دستگاههای موسیقی ایرانی جای نمیگیرند و یک دستگاه خاص را میطلبند. علت مصونیت این آوازها از موسیقی ایرانی این است که؛ این مقامها و آوازها بازمانده موسیقی غنی گاتای آیین زرتشت و هجای این شعر نیز در ردیفهای عروضی جای نمیگیرد و جغرافیای سخت و آغوش گرم هورامان مانند سپری از این آوازها دفاع کردهاست.
موسیقی کردی از دیرباز دارای ویژگی، غنا، ریشه و اصالت بوده و به صورت سینه به سینه نقل شدهاست.
یکی از موسیقیدانان کردستان در مورد وضعیت موسیقی کردی چنین میگوید: موسیقی کردی به علت تنوع از غنی پرباری برخوردار است و این غنی بودن موسیقی، ماهیت، اصالت و ریشهدار بودن آن را نشان میدهد.
رقص کردی
نوشتار اصلی: رقص کردی
این موسیقی به نام ههلپهرکی یاههلپهرین شهرت دارد و به معنی حمله کردن است. این رقص قدمتی بسیار کهن دارد و از روزگار پرستش خدایان در دوران مهرپرستی که در مهرابهها اجرا میشد، به یادگار ماندهاست.[نیازمند منبع]
«ههلپهرکی» عبارت از هفت ریتم اصلی است که به ترتیب با ساز و همراهی اجرا کنندگان انجام میشود. ریتم آن از کند و آرام و گریان شروع میشود و به ریتم هیجانی (سه جار) پایان مییابد. در میان آن ریتمهای دیگری مانند:
سی پا
فتاحی و پشت پا
زنگی و خانهمیری
فتاح پاشایی
گهریان
شهلان
چهپی
موکریانی (بوکان، مهاباد، سردشت، پیرانشهر)
سقزی
کرماشانی
مریوانی
نیز با دوزله و ضرب اجرا میشود.
ریتمهای ههلپهرکی
شامل ریتمهای زیر میباشد:
گریان
چپ و راست
لبلان
خان امیری
سجار
شلان
آروغان
هه ل گردن(شاد کردن)
از این میان ریتم چپ و راست (فتاحی و پشت پا) در همه مناطق عشایر ایران اجرا میشود.
ریتم گریان در منطقه سنندج و اطراف آن تا مرزهای سقز در شمال و همدان و کرمانشاه و ایلام در جنوب اجرا میشود. در مریوان ریتم سه پا معروف به راستا و هه ل گردناجرا میشود.
مراسم ذکر در تکیههای دراویش قادری با نواختن دف و نی در جم خانههای اهل حق در کرمانشاهان و اورامانات با نواختن دف و تنبور اجرا میشود. رقص سونه یا رقص مرغابی با آهنگ لبلان اجرا میشود.